De kerk en de pastorie van Breede

Breede

Vlakbij Warffum ligt het historische dorpje Breede, ook wel De Bree genoemd. Breede is een klein dorp ontstaan op een kwelderwal. De naam Breede is afgeleid van Breede Ae en de naam Breede is in feite een samentrekking van ‘brede’ en ‘Aa’ en betekent ‘brede waterloop’. Op de hoge kwelderwal aan de oever van de zee is in de late middeleeuwen het dijkdorp Breede ontstaan. Waarschijnlijk valt de komst van de bewoning op deze plek samen met de aanleg van de oude dijk.
Breede heeft een middeleeuwse kerk en een gerestaureerde borg (ontstaan in de 16e eeuw), een prachtige pastorie en monumentale woonhuizen en boerderijen. Ook een zwembad, tennisbaan en een camping ontbreken niet in dit dorp. 

De kerk en de pastorie van Breede. Rijksmonument nr. 38271. Foto: ©Jur Kuipers.

De kerk van Breede
De huidige kerk staat aan Breede nr. 23 en is gebouwd in het laatst van de 14e of in het begin van de 15e eeuw in romano-gotische stijl, waarvan het dak bedekt is geweest met monniken en nonnen (pannen), maar tegenwoordig met blauw geglazuurde Hollandse dakpannnen. Er is hier zeer waarschijnlijk geen sprake geweest van eerdere kerkbouw, want opgravingen tijdens de restauratie in 1983 -1984 hebben geen vondsten opgeleverd van oudere voorgangers. Desondanks is er hier en daar sprake van een zaalkerkje omstreeks 1300. Het is niet helemaal zeker wanneer de kerk precies is gebouwd. Volgens Harm en Wim Plas (Religieus Erfgoed in 'Groningen: Oude kerken in de Ommelanden (2008))' is de kerk na 1150 gebouwd in verband met het gebruik van baksteen in plaats van tufsteen, terwijl Stenvert (Monumenten in Nederland, 1998) en de Stichting Groninger Kerken vermoeden dat de kerk rond 1300 is gebouwd. Tot slot meldt Peter Karstkarel ons in 'Alle Middeleeuwse kerken: Van Harlingen tot Wilhelmshaven (2007' dat de kerk gebouwd zou zijn omstreeks 1400.

In 1849 is zij uitwendig gepleisterd; ook het interieur is in dat jaar opnieuw vormgegeven. In de omstreeks 1700 gebouwde dakruiter op de nok van de kerk hangt een in 1615 door Hans Falck van Nueremberg gegoten klok.

De herenbank van Breede. Foto: ©Jur Kuipers.

Aan de noordwand staat een eikenhouten herenbank uit de 17e eeuw met het wapen van de familie Sickinghe op de overhuiving. Deze familie bezit van 1568 tot in het laatst van de 17e eeuw de 'Warffumborg' en tussen 1678 en 1705 de 'Breedenborg'. Foto: ©Jur Kuipers.

De kerk van Breede is een rechtgesloten zaalkerk van bescheiden afmetingen. De oostelijke topgevel heeft zeven spitsbogige spaarvelden, die verlevendigd worden met siermetselwerk. De spaarvelden naast de middennis hebben gekoppelde bogen, waarvan de middenstijl op een kraagsteentje rust. De scheiding tussen topgevel en benedenzone wordt aangegeven door een zaagtandlijst en in het onderste deel van de gevel zijn de profielen van twee dichtgezette vensters te zien. Vermoedelijk worden deze vensters gesloten als de kerk een kansel krijgt. De hoeken worden gemarkeerd door lisenen. De langsmuren zijn eveneens versterkt met lisenen waarvan er twee aan de zuidzijde zijn uitgebreid tot steunberen om verzakking van de kerk aan deze kant tegen te gaan. Het merkwaardige is dat de kerk geen fundering heeft! Een halve meter onder het maaiveld stopt het metselwerk.

De preekstoel van Breede. Foto: ©Jur Kuipers.

Preekstoel

De oude kansel is in 1853 vervangen door een nieuwe preekstoel aan de oostwand van de hand van schrijnwerker Arnoldus Cornelis Cramwinckel. Op de hoeken van de preekstoel zijn vrijstaande gedrongen zuiltjes aangebracht, een motief dat in de provincie Groningen veel voorkomt in de 17e eeuw. Later die eeuw wordt het romanogotische uiterlijk ook bedekt onder een laag stucwerk. Deze ingreep geeft, samen met de Korinthische pilasters en zuilen, de kerk een neoclassicistische uitstraling. De vroegere aparte ingangen voor de vrouwen en mannen zijn dichtgemetseld, maar de contouren zijn nog steeds zichtbaar.

Interieur van de kerk voor de verbouwing, met rechts de herenbank en links achter het orgel. Bron: Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed.

Het interieur van de kerk voor de verbouwing, met in het midden de kansel en links de herenbank. Bron: Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed.

De kansel in de kerk van Breede voor de verbouwing. Bron: Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed.

De teruggevonden (dichtgemetselde) hagioscoop tijdens de verbouwing/restauratie. Bron: Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed.

Waarschijnlijk nog in de 17e eeuw worden de spitsboogramen ingebracht, die in de 19e eeuw worden voorzien van gietijzeren harnassen. We kunnen ons nog een voorstelling maken van de originele vensters met de vormen van de dichtgezette ramen in de koorgevel. De plaats van de zuideringang valt nog te herkennen maar de noorderingang is beter bewaard gebleven.

Deze ingang komt tijdens de restauratie gaaf te voorschijn, maar ze is wel weer dichtgezet. Echter zo dat de uitgemetselde kraagstenen van de boog zichtbaar zijn gebleven. Tijdens de restauratie blijkt dat de kerk geen fundering heeft; ongeveer een halve meter onder het maaiveld houdt het metselwerk gewoon op.

Westgevel

De westgevel heeft een ingang onder een rondboog. Daarboven bevindt zich een spaarveld en de geveltop is versierd met drie klimmende spitsboog-nissen. Op de westgevel staat sinds het begin van de 17e eeuw een dakruitertje, waarin een klok hangt uit 1615 die door Hans Falck van Neurenberg gegoten is. In de 19e eeuw komt er een nieuw uurwerk dat de firma Van Bergen uit Midwolda wordt vervaardigd. De kerk heeft nog een eikenhouten sporenkap en ze wordt gedekt met pannen die vermoedelijk nog uit 1751 dateren. Na de restauratie is de kerk niet opnieuw bepleisterd, omdat de kosten daarvoor te hoog zijn. Ze is echter over gewit, zodat de structuur van het metselwerk goed zichtbaar is gebleven.

Bepleistering

Evenals het exterieur is ook het interieur witgepleisterd. In het muurwerk treffen we nog aanzetten aan voor gewelven, maar waarschijnlijk is het gebouw nooit overwelfd geweest. In de 19e eeuw komt er in de plaats van de zoldering een gestuukt tongewelf. Aan de oostwand zijn pilasters gemaakt die eindigen in neo-corintische kapitelen. Deze kapitelen vormen een tegenwicht tegen de vrijstaande zuilen die naast het orgel staan en tegen het plafond in kapitelen eindigen.

Het tongewelf is versierd met enkele rozetten. Met deze versieringen, pilasters en kapitelen heeft de kerk een classisistisch aanzien gekregen. Aan de noordwand staat een eikenhouten bank uit de 17e eeuw met het wapen van de familie Sickinghe op de overhuiving. Deze familie bezit van 1568 tot in het laatst van de 17e eeuw de 'Warffumborg' en tussen 1678 en 1705 de 'Breedenborg'. De kerkenraadbank staat tegen de zuidwand in de koortravee. In 1853 komt er een nieuwe preekstoel, gemaakt volgens het type dat in de 17e eeuw in de provincie veel voorkomt met vrijstaande gewrongen zuiltjes op de hoeken. De avondmaalstafel met marmeren blad dateert uit 1878. De vier messing petroleumlampen zijn dankzij een grondige restauratie bewaard gebleven.

Het orgel
In 1849 levert de firma van Oeckelen het orgel. Dit instrument heeft ooit als kabinetorgel in huize Meerwijck bij Zuidlaren gestaan en is in die tijd eigendom van O.Q.J.J. van Swinderen. Om dit huisinstrument tot een kerkorgel te maken draait Van Oeckelen de kas een halve slag zodat de speeltafel aan de achterzijde komt. Voorts voorziet hij het orgel van een passend front, bekroond met het wapen van Jhr. Alberda Menkema tussen twee schilddragende leeuwen. Jhr, Alberda van Menkema is collator van de kerk geweest. Het orgel heeft 12 stemmen verdeeld over twee klavieren en een aangehangen pedaal.

De teruggevonden (dichtgemetselde) hagioscoop ná de verbouwing/restauratie. Foto: ©Jur Kuipers.

De kerk bezit gaaf 17e eeuws meubilair in 19e eeuwse opstelling met een bank voor de familie Sickinge uit 1653 en een preekstoel uit 1853.

De avondmaalstafel is aan de voorkant versierd met een druiventros. Foto: ©Jur Kuipers.

In 1949 is de laatste predikant vertrokken en in 1971 wordt de kerkgemeente gefuseerd met die van Warffum. Het kerkgebouw vervalt vervolgens, maar wordt na een inzamelingsactie door bewoners en mensen uit de omgeving tussen 1981 en 1983 hersteld. Groot onderhoud volgt in 2018/2019. Het kerkje krijgt vervolgens een multifunctionele bestemming. Het doet tegenwoordig dienst als trouw- en als uitvaartlocatie. Daarnaast vinden er regelmatig concerten, tentoonstellingen en lezingen plaats. Een enkele keer gebruikt de hervormde gemeente van Warffum-Breede de kerk nog voor kerkdiensten. De begraafplaats naast de kerk is nog steeds eigendom van de hervormde gemeente Warffum-Breede. In 1992 is het kerkje door de hervormde gemeente overgedragen aan de Stichting Groninger Kerken (SOGK). Rond het kerkhof staat nog een laag gietijzeren hekwerk uit 1864.

Het orgel van Petrus van Oeckelen uit 1849. Foto: ©Jur Kuipers.

Wapen: Alberda. Schildhouders twee aanziende bruine leeuwen. N.B. XVIIId. Zie: GDW, nr. 1004. GDW, blz. 225, nr. [1005].

De pastorie van Breede

De voorkant van de pastorie. Foto: ©Jur Kuipers.

De pastorie. Foto: ©Jur Kuipers.

Naast de kerk staat de oude en eveneens witgepleisterde pastorie. De eerste pastorie zal in dezelfde periode als de kerk zijn gebouwd. Niet altijd heeft er een dominee gestaan: Na de reductie duurt het nog tot 1616 alvorens er een geschikte predikant wordt gevonden. In de jaren 1650 en 1750 wordt de pastorie verbouwd met de kerkverbouwingen mee.

Bij de laatste vernieuwing krijgt de pastorie het aanzien van een pastorieboerderij (weem) met een vierkant voorhuis met aan oostzijde een schuur. Daarvoor heeft er een eenlaags dwarshuis gestaan met achterhuis en schuur. In 1912 krijgt Breede een nieuwe dominee in de persoon van A. van Riemsdijk. Onder zijn leiding wordt de schuur gesloopt en vervangen door een koetshuis.

De pastorie krijgt een nieuw schilddak en op het vrijgekomen terrein achter de pastorie wordt een nieuwe begraafplaats aangelegd. Het kerkhof wordt daarop gesloten voor nieuwe teraardebestellingen. Van Riemsdijk overlijdt in 1949 en de gemeente weet geen nieuwe dominee aan te trekken, waarop de pastorie vrijkomt voor een nieuwe bestemming. In de jaren daarna wordt de pastorie door hervormde vrijwilligers verbouwd tot 'vormingscentrum' (Breederwiedte of De Breede), dat in 1952 haar deuren opent.

Dakruiter en klok

De kerk wordt bekroond met een kleine dakruiter uit de 17e eeuw. De klok in de dakruiter is gegoten door Hans Falck van Neurenberg in 1616 en het uurwerk van het Rochlitz type onder in de dakruiter is in 1932 geleverd door de firma Van Bergen uit Midwolda. Op de luidklok staat in opliggend reliëf gegoten

ANNO DUYSENT SES HONDERT ENDE SESTIEN HEEFT MY HANS FALCK VAN NUEREMBERG GHEGOTEN. SPES MEO IN DEO.

Verder staan er de namen van jonker Johan Syckinge, de kerkvoogd Focko Siertz en pastor Andreas Lisinck op. Daarbij is het wapen van Sickinghe direct in het ontwerp verwerkt en meegegoten. Interessant is dat later een tweede wapen is ingegraveerd: dat van Focko Syrts, van wie ook de zerk op de stoep is (met een vrijwel gelijk wapen).

Volledige gegevens van de klok

ANNO DUYSENT SES HONDERT ENDE SESTIEN HEEFT MY HANS FALCK VAN NUEREMBERG GHEGOTEN. SPES MEO IN DEO.225 JONCKER JOHAN SYCKINGE. Wapen: Sickinghe. Helmteken: een uitkomende adelaar, de vleugels en de hals op gelijke hoogte beladen met een dwarsbalk. FOCKO SIERTZ, KERCKMEESTER IN DER TYDT. Wapen, na het gieten ingehakt: Gedeeld: I een halve adelaar; II een verkort en iets breedarmig kruis, vergezeld van vier leliën, 2 en 2. ANDREAS LISINCK, PASTOR IN BREDE. GDW, blz. 224, nr. [1003].

Uurwerk

OH. KRAAN EN ZOON J. H. KRAAN, UURWERKMAKERS TE OBERGUM EN WINSUM. JOHAN ALBERDA, HEER EN COLLATOR VAN DE BREEDE.

N.B. Niet meer aanwezig. Vermeld: Christiaan Huygens. Officieel orgaan van den nederlandschen bond van horlogemakers. Jaargang 44, nrs. 8 en 10. Unieke collatie van Breede behoorde sedert 10 juni 1706, of eerder, aan Alberda van Menkema. JOHAN foutief gelezen. Zie: RAG, Archieven hoge justitiekamer, inv. nr. 2572, blz. 381. GDW, blz. 225, nr. [1004].

Avondmaalsbeker

NAGTMAALSBEKER TE BREDE, GEKOGT EN BETAALT UIT DE DI AKONIEGELDEREN TE BREDE ANNO 1757, DEN 8 DECEMBER, WANNEER ALHIER IN BEDIENINGE WAREN CONRADUS MEYER, PREDIKANT, JAN GEERDS, OUDERLING, CORNELIUS MEERTENS, BOEKHOUDENDE DIAKEN, PIETER JANSSEN, DIAKEN.
Bijbeltekst: 1 Cor. 11:26. Verkondigt enz. GDW, blz. 225, nr. [1007]. Deze beker is in langdurige bruikleen gegeven aan het Groninger Museum.

Grafzerken

ANNO 1625, DEN ... OCTOBER ... OER OP DE BRE ... DEN HEEREN GERUSTET, VERWACHTENDE EEN VROELICKE OPERSTANDINGE IN CHRISTO.
Wapen: Gedeeld: I een halve adelaar; II een latijns kruis vergezeld van twee ringen, een naast de opstaande paal en boven de rechterarm, en een naast de opstaande paal en onder de linkerarm, het kruis vergezeld van vier leliën, 2 en 2. N.B. Vergelijk wapen Focko Siertz: GDW, nr. 1003. GDW, blz. 225, nr. [1008]. De zerk ligt onder de drempel van de kerkentree (zie foto hieronder).

ANNO 1695, DEN 11 JANUARIUS, IS DIE EERBARE PETER JANS, DIE SOON VAN JAN, PETERS OP EPPENHEERDT, IN DEN HEERE GERUST.
Wapen: Tussen de letters P.Y. huismerk nr. 134, vergezeld van boven en van onderen van een klaverblad. GELUCKIGH IS DEN MENSCH, DIE HOEPT OM BETER LEVEN / DAT NAE DIT STRYDIGH DAL HEM EEUWIGH WORDT GEGHEVEN / HET LICHAEM LEIDT HIER NEER, DIE ZIELE GAET NAE BOOVEN / DAER DIE ENGELEN MET GESANGH HAER SCHEPPER EEUWIGH LOOVEN.
GDW, blz. 225, nr. [1009].

Grafsteen onder de stoep

Onder de stoep ligt (oneerbiedig) een grafsteen. Foto: ©Jur Kuipers.

Het is niet bekend van wie deze steen is. Grafschrift: Anno 1625, den ... october ... oer op de Bre in den Heeren gerustet, verwachtende een vroelicke operstandinge in Christo. Iconografie: Aan de ene zijde van het gedeelde wapen een halve adelaar, aan de andere zijde een latijns kruis vergezeld van twee ringen: De één naast de opstaande paal en boven de rechterarm, de ander naast de opstaande paal en onder de linkerarm. Het kruis is vergezeld van vier lelien.

Vormingscentrum

In dit vormingscentrum wordt door de hervormde kerk aandacht besteed aan ontwikkelingen en problemen van de christelijke bevolking op het platteland (gemeenschapsvorming, gezinsontwikkeling, jeugdwerk, ontvolking op het platteland). Het vormingscentrum wordt zo'n succes dat het in 1960 moet worden verplaatst naar een nieuwe locatie in Obergum, dat voor de bus- en treinreizigers iets gunstiger gelegen is(08).

De kerk wordt nu verhuurd voor bruiloften, begrafenissen, workshops, lezingen, concerten, uitvoeringen en meer. Er is plaats voor 85 personen met parkeergelegenheid in de directe omgeving, circa 100 meter ten oosten van de toegangsweg naar de kerk tegenover huisnummer 7, vanwaar een voetpad naar de kerk loopt(08).

Zowel de kerk als de pastorie zijn Rijksmonumenten(08).

De kerk gezien vanuit het zuidoosten. Foto: ©Jur Kuipers.

Bronnen en literatuur:

01. Friso, W. (2008), Het verhaal van Breede. Groningen: Archiefetcetera (Kunst)historisch Onderzoeksbureau. 30 p.

02. Duinkerken, W. [red.] et al. (1989), De historie van Warffum, Breede en Rottumeroog. Hoogezand: Stubeg. 228 p.

03. Krips-van der Laan, H. & A. Kloosterboer (ca. 1983), De Ned. Hervormde kerk te Breede. Warffum/Breede : Comité Fondsen t.b.v. de Restauratie van de Ned. Hervormde Kerk te Breede. 48 p.

04. Juk, T. (2006), Warffum en Breede: sporen uit het rijke verleden van twee kerkdorpen op het Groningse Hoogeland. Warffum: Stichting Uitgaven Noord-Groningen. 351 p..

05. Wikipedia, kerk van Breede, geraadpleegd 1 november 2013.
06. Stichting Groninger Kerken, geraadpleegd 1 november 2013.
07. Pathuis/Alma, GDW, Groninger Gedenkwaardigheden.
08. SGK, Stichting Groninger Kerken, kerk Breede..

Deze pagina maakt deel uit van www.nazatendevries.nl. Aan bovenstaande tekst is de uiterste zorg-vuldigheid besteed. Desondanks kunnen er best fouten voorkomen. Constateer je fouten en/of heb je vragen, correcties, aanvullingen......... geef die dan even aan mij door via mijn E-mail adres (zie rode balk boven). Wij hebben ons uiterste best gedaan om de auteurs van teksten/citaten en copyrightbepalingen van afbeeldingen te achterhalen. Mocht je rechthebbende zijn en hierover vragen of opmerkingen hebben, neem dan contact op via e-mail. Lees ook de 'Disclaimer' en 'Privacy' voor méér informatie en laat ook eens een bericht achter in het Gastenboek, dan weet ik waarvoor ik het doe.
Hoogeveen, 5 november 2013. Revisie: 17 augustus 2023. Revisie en update: 2 april 2024. Samenstelling: © Harm Hillinga.			↑ Top